Hướng dẫn sơ lược cách viết và đánh giá đề tài khoa học

Trần Triết Tâm (Tài liệu lưu hành nội bộ)

1. Giới thiệu
2. Sự cần thiết

Hàng năm tiêu chí quan trọng để 1 cá nhân đạt danh hiệu Chiến sĩ thi đua (CSTĐ) là phải có đề tài, báo cáo sáng kiến khoa học.

Điều 13, 14 và 15 Nghị định 42/2010/NĐ-CP ngày 15/4/2010 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Thi đua, Khen thưởng và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Thi đua, Khen thưởng đã quy định:

Danh hiệu "Chiến sĩ thi đua cơ sở" được xét tặng cho cá nhân đạt 2 tiêu chuẩn sau đây:

a. Là "Lao động tiên tiến" hoặc "Chiến sĩ tiên tiến";

b. Có sáng kiến cải tiến kỹ thuật, giải pháp công tác, đề tài nghiên cứu, áp dụng khoa học công nghệ mới ...

Sáng kiến cải tiến kỹ thuật, giải pháp công tác, đề tài nghiên cứu, áp dụng khoa học công nghệ mới phải được Hội đồng xét duyệt sáng kiến cấp cơ sở công nhận. Hội đồng xét duyệt sáng kiến cấp cơ sở do Thủ trưởng cơ quan, đơn vị có thẩm quyền công nhận danh hiệu "Chiến sĩ thi đua cơ sở" quyết định thành lập.

Hiện nay hàng năm, các cá nhân khi xét chọn danh hiệu CSTĐ đều có đề tài. Nhưng đa số đề tài đều gặp các vấn đề sau:

• Nhiều đề tài không đáp ứng đủ tiêu chí do: không phải là sáng kiến kỹ thuật hay giải pháp công tác; không phải là đề tài nghiên cứu;
• Người viết không rõ khái niệm, không phân biệt được giữa các thể loại: đề tài, báo cáo, chuyên đề;
• Nhiều đề tài trình bày không đúng tiêu chuẩn, không bài bản, không đúng qui cách;
• Người viết đôi khi do chưa được đào tạo đầy đủ, thiếu hướng dẫn;
• Kết cấu đề tài chưa đầy đủ, không hợp lý, thiếu từng phần.

Phần hướng dẫn này đề ra các mục đích:

• Giúp cho người tham dự hiểu được khái niệm đề tài khoa học;
• Giúp chuẩn hóa việc viết đề tài;
• Giúp cho người tham dự có được kiến thức để đánh giá đúng một đề tài;
• Học hỏi và rút kinh nghiệm cho những báo cáo tiếp theo.

Cần lưu ý đề tài khoa học cần được hiểu ở khái niệm chung hơn đối với trường hợp này: là nghiên cứu khoa học, là sáng kiến cải tiến hay giải pháp công tác có hiệu quả

3. Các quan điểm

Các quan điểm về đề tài khoa học và hướng dẫn viết đề tài có thể có thể tìm thấy dễ dàng trên Internet. Tuy nhiên đầy đủ, khái quát và chặt chẽ là các hướng dẫn của PGS TS. Vũ Cao Đàm.

Hướng dẫn này xuất phát theo quan điểm về đề tài khoa học và cách thực hiện đề tài khoa học của PGS. TS Vũ Cao Đàm. Ông là một người nổi tiếng về hướng dẫn nghiên cứu khoa học và viết đề tài khoa học.

4. Trình tự hình thành luận điểm nghiên cứu

Luận điểm nghiên cứu hay vấn đề mà đề tài đề cập và giải quyết được hình thành từ thực tế như sau:

B/c đề tài phải mô tả được các ý tưởng trong sơ đồ này;

• Đề tài khoa học phải chỉ ra được một luận điểm;
• Một đề tài phải giải quyết được một vấn đề gì (tạo ra được phương pháp, cách thức giải quyết vấn đề, sáng kiến, mô tả được trạng thái, phát hiện được nguyên nhân…).

Một báo cáo phân tích thống kê có thể mô tả được một trạng thái (kinh tế, xã hội), phát hiện được nguyên nhân, đưa ra được những khuyến nghị, giải pháp tổng thể,… không đưa ra được giải pháp chi tiết, cụ thể nhưng vẫn có thể là đề tài khoa học (đề tài nghiên cứu). Nhưng nếu chỉ đơn thuần mô tả trạng thái, không chỉ ra được đặc thù, sự khác biệt, kết cấu nội tại… thì không phải là đề tài khoa học.

5. Xây dựng luận điểm nghiên cứu

Việc xây dựng luận điểm cực kỳ quan trong để xác định đúng nội dung và mục đích nghiên cứu của đề tài; quá trình nghiên cứu không đi chệch hướng (lạc đề).

Tránh không để phát sinh những lỗi logic, lỗi cú pháp trong việc xây dựng luận điểm nghiên cứu.

Lỗi logic: thường phát sinh giữa các phần/nội dung sau: tên đề tài, mục tiêu nghiên cứu, vấn đề khoa học, giả thiết khoa học, luận cứ, phương pháp…

Lỗi cú pháp: nhầm lẫn giữa mục tiêu và mục đích

Bài tập 1:

Theo quy luật thì kinh tế càng tăng trưởng thì sự phân hóa (giàu nghèo) càng sâu sắc. Tuy nhiên trong số liệu phân tích nhiều năm tại Đà Nẵng đã cho thấy trong giai đoạn đầu của sự tăng trưởng, sự phân hóa đi ngược lại quy luật. Hãy đưa ra một đề tài nghiên cứu về vấn đề này và xây dựng luận điểm nghiên cứu cho đề tài.

Bài tập 2: Đánh giá việc xây dựng luận điểm nghiên cứu của đề tài sau

• Theo tên đề tài (1) thì đây là đề tài nghiên cứu
• Đề tài này không xuất hiện lỗi logic và lỗi cú pháp

Bài tập 3: Đánh giá việc xây dựng luận điểm nghiên cứu của đề tài sau

• Theo tên đề tài (1) thì đây là đề tài nghiên cứu giải pháp
• Phần mục tiêu (2) thì người xây dựng luận điểm đã lầm lẫn giữa mục đích (là việc tìm ra giải pháp) và mục tiêu. Chưa nêu lên được giải pháp mà chỉ nêu lên hệ quả/kết quả (mong muốn) của giải pháp. Đây là lỗi cú pháp.
• Phần giả thiết nghiên cứu (4) đã nêu lên không phải là giải pháp. Đây là lỗi logic.

Bài tập 4: Đánh giá việc xây dựng luận điểm nghiên cứu của đề tài sau

• Theo tên đề tài (1) thì đây là đề tài nghiên cứu mô tả; nhưng theo mục tiêu (2) thì lại là một nghiên cứu giải pháp. Từ đó có thể thấy tên đề tài không hợp lý do nhầm lẫn giữa mục tiêu và mục đích. Đây là lỗi cú pháp.

Mục tiêu: Là "đích để nhằm vào" hoặc "đích cần đạt tới để thực hiện nhiệm vụ" (Trang 627 - Từ điển Tiếng Việt - Viện Ngôn ngữ học do Hoàng Phê chủ biên)

Xét về nghĩa, cả hai từ gần giống nghĩa nhau

Xét về nội dung, "mục đích" có ý nghĩa khái quát rộng lớn hơn. Còn "mục tiêu" thì có ý nghĩa cụ thể, phạm vi thực hiện rõ ràng hơn.

Xét về khả năng thực hiện: Mục đích là "nhằm đạt cho được" điều mình đã vạch ra. Còn mục tiêu là "cái hướng, cái đích" vạch ra cụ thể (Có thể thực hiện được hoặc không).

Sự khác nhau giữa Mục đích và Mục tiêu

Mục tiêu và mục đích rất khác nhau. Nhiều người hay nhầm lẫn giữa hai khái niệm này. Người ta thường theo đuổi cái Mục tiêu để đạt được Mục đích mà chính mình đang có.

Ví dụ: Mục đích cuộc đời về công việc - Sứ mệnh: giúp đỡ trẻ em Việt Nam phát triển đúng khả năng, thế mạnh của mình.Mục tiêu: (có rất nhiều): làm giáo viên, diễn giả, nhà nghiên cứu....trong lĩnh vực giáo dục trẻ em để đạt mục đích trên.

Trong việc bán hàng:Mục đích: làm mọi người hài lòng về sản phẩm đã mua và hài lòng về bản thân.Mục tiêu: tăng doanh số.

Mục tiêu: “dân giàu, nước mạnh, xã hội văn minh, gia đình hạnh phúc” nhằm phục vụ cho mục đích một đất nước, xã hội tăng trưởng, phát triển.

Khi bắt đầu một việc gì đó, hãy bắt đầu từ mục đích. Điều này giúp chúng ta có định hướng rõ ràng, tránh những hành động sai, không đúng với mục đích, lương tâm, giá trị sống thực sự của chúng ta. Hãy tự hỏi mình: tại sao ta làm việc này? Việc này có đúng với mục đích của chúng ta không?

Và đây là sự khác nhau giữa chúng:

• Từ Câu hỏi nghiên cứu (3) và Giả thiết nghiên cứu (4) đã cho thấy đây là đề tài giải thích. Đây là lỗi logic

6. Logic của quá trình chứng minh luận điểm

7. Logic của đề cương nghiên cứu

Phần đề cương chính là phần mở đầu cho việc viết bài nghiên cứu và đây cũng là phần được rất chú ý trong quá trình phác thảo viết đề tài nghiên cứu khoa học.

1. Tên đề tài
2. Lý do nghiên cứu (Vì sao tôi nghiên cứu?)
3. Lịch sử nghiên cứu (Ai đã làm gì?)
4. Mục tiêu nghiên cứu (Tôi sẽ làm gì?)

Nhiệm vụ nghiên cứu

5. Phạm vi nghiên cứu (Tôi làm đến đâu?)
6. Mẫu khảo sát (Tôi làm ở đâu?)
7. Câu hỏi (vấn đề) nghiên cứu (Tôi cần trả lời câu hỏi nào, tức giải quyết vấn đề gì trong nghiên cứu của tôi)
8. Giả thiết nghiên cứu (Luận điểm của tôi ra sao?)
9. Phương pháp chứng minh luận điểm (Tôi chứng minh luận điểm của tôi bằng cách nào và với những giả thiết nào)
10. Dự kiến luận cứ (Tôi lấy gì để chứng minh?). Nhiều tài liệu hướng dẫn gọi phần này là “nội dung nghiên cứu”

• Luận cứ lý thuyết (cơ sở lý luận)
• Luận cứ thực tế (kết quả phỏng vấn, điều tra, thực nghiệm)

8. Cấu trúc của báo cáo khoa học (đề cương chi tiết)

Một cách tiếp cận khác về đề cương chi tiết

Các trình bày trên đã giới thiệu toàn bộ cấu trúc của một đề cương chuẩn. Nhưng không giới thiệu đầy đủ các phần, mục phải có của một đề tài. Hướng tiếp cận dưới đây cho thấy đầy đủ hơn.

Đề cương chi tiết bao gồm các phần:

1. Lý do nghiên cứu - Tính cấp thiết của đề tài

Đây được coi là một trong những phần quan trọng. Phần này sẽ nói lên đề tài này quan trọng đến mức nào và lí do tại sao lại chọn đề tài này. Tuy nhiên không vì vậy mà viết phần này quá dài.

2. Lịch sử nghiên cứu - Tổng quan tình hình nghiên cứu

Đây là phần tổng hợp và đánh giá những công trình đã thực hiện về vấn đề mà đề tài này đang nghiên cứu.

Có 2 hướng trình bày:

• Trình bày từng công trình và đánh giá mỗi công trình đó;
• Trình bày tất cả các công trình rồi đánh giá chung.

Trong phần này nên tìm và nêu ra một số vấn đề còn thiếu, hoặc lạc hậu, hoặc không phù hợp, hoặc sự khác biệt về phạm vi áp dụng trong các công trình đó, từ đó làm nổi bật lên sự cần thiết và cái mới, khác trong đề tài này.

3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là bản chất của sự vật hay hiện tượng cần xem xét và làm rõ trong nhiệm vụ nghiên cứu

Do đó cần làm rõ đối tượng nghiên cứu của đề tài là vấn đề gì, sau đó khoanh vùng lại, ở thời điểm nào, địa điểm là gì?… Không nên nói quá chung chung.

Về mục đích nghiên cứu, phần này sẽ tóm tắt những gì mà bài nghiên cứu thực hiện được, ví dụ như: Bài nghiên cứu đã phân tích cái gì? Nhận diện những vấn đề gì? Rút ra những bài học gì? Đưa ra giải pháp như thế nào?…

4. Phương pháp nghiên cứu

Phần này sẽ nói lên những phương pháp sẽ sử dụng trong quá trình nghiên cứu như: phương pháp phỏng vấn, khảo sát, phương pháp nghiên cứu tại bàn, …

5. Phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu được khảo sát trong trong phạm vi nhất định về mặt thời gian, không gian và lãnh vực nghiên cứu.

Về phạm vi không gian: đối tượng cứu sẽ được nghiên cứu ở đâu (Tp.Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng, …)

Về phạm vi thời gian: nêu rõ nghiên cứu đối tượng đó trong khoảng thời gian nào (10 năm gần đây, giai đoạn 2000 – 2012, …)

6. Kết quả dự kiến

Cần phân biệt phần này với phần “Mục đích nghiên cứu”. Đây sẽ là phần nói lên kết quả của nghiên cứu, đưa ra được gì sau nghiên cứu?

7. Kết cấu đề tài

Phần này sẽ nêu lên kết cấu đề tài. Giả sử đề tài gồm 3 chương vì vậy, chúng ta sẽ trình bày mục này như sau:

• Chương I: (Tên chương)

Đây là chương cơ sở lý thuyết của vấn đề đang nghiên cứu.

• Chương II: (Tên chương)

Chương này sẽ nói lên tình hình của vấn đề đang nghiên cứu.

• Chương III: (Tên chương)

Từ 2 chương trên, sẽ rút ra những bài học, đưa ra những giải pháp, kiến nghị để phát triển sâu, rộng hơn đối với vấn đề nghiên cứu.

8. Danh mục tài liệu tham khảo (dự kiến)

Các tài liệu dự kiến sử dụng trong quá trình nghiên cứu sẽ được nêu ở phần này.

Một số lưu ý trong trình bày đề cương chi tiết

• Lời giới thiệu
  • Nêu ra vấn đề
  • Mục tiêu nghiên cứu
  • Cơ sở nghiên cứu

Lưu ý: Lời giới thiệu khác với Lời mở đầu. Lời mở đầu thường mang tính lung khởi hơn, trình bày văn tắt mục đích của đề tài, nêu lên một số hạn chế của đề tài,…

• Tên đề tài: Phản ánh cô đọng nhất nội dung nghiên cứu. Tên của đề tài cần khúc chiết, rõ ràng, không dẫn đến những sự hiểu lầm, có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau hay hiểu mập mờ.

Một số lưu ý cần phải tránh khi đặt tên đề tài:

• Sử dụng những cụm từ có độ bất định thông tin cao: như “Về…”, “Thử bàn về…”, “Một số biện pháp…”, “Một số vấn đề…”, “Tìm hiểu về…”,... vì càng bất định thì nội dung phản ánh được càng không rõ ràng, chính xác;
• Lạm dụng những từ chỉ mục đích: những từ như “nhằm”, “để”, “góp phần”,… nếu bị lạm dụng dễ làm cho tên đề tài trở nên rối rắm, không nêu bật được nội dung trọng tâm;
• Lạm dụng mĩ từ hoặc cách nói bóng bẩy: tiêu chí quan trọng trong văn phong khoa học là đơn giản, ngắn gọn, rõ ràng, dễ hiểu, đơn nghĩa;
• Thể hiện tình cảm, thiên kiến, quan điểm: một tiêu chí quan trọng khác trong khoa học, đó là tính khách quan, không phụ thuộc vào tình cảm, chính kiến, quan điểm,… vì chúng thường có tính nhất thời, tính lịch sử trong một thời điểm nhất định.

• Kết luận/Khuyến nghị: có thể là kết luận, tóm tắt, kiến nghị.

Tóm tắt và kết luận

• Trình bày ngắn gọn kết quả quan trọng;
• Tóm tắt được sử dụng nếu có nhiều kết quả riêng biệt;
• Với các báo cáo nghiên cứu đơn giản: tóm tắt sẽ kết thúc bài nghiên cứu (không cần kết luận hay kiến nghị);
• Kết luận có thể trình bày dưới dạng bảng biểu để dễ dàng đọc và tham chiếu.

Khuyến nghị/Kiến nghị

• Đưa ra những ý tưởng hành động đúng;
• Đối với nghiên cứu mang tính học thuật thì kiến nghị thường là những đề xuất nghiên cứu thêm để mở rộng hoặc kiểm tra lĩnh vực nghiên cứu;
• Đối với nghiên cứu ứng dụng thì kiến nghị thường là những hành động cho nhà quản lý.

Có những đề tài không kết luận, không kiến nghị… mà lại dùng Lời kết để thay thế. Lời kết chỉ nên dùng như một hình thức nói lời sau cùng cho các báo cáo, bản trình bày…

9. Phân biệt các loại đề tài

Đề tài là khái niệm được sử dụng chung. Đề tài là một hình thức tổ chức nghiên cứu khoa học (NCKH) do một người hoặc một nhóm người thực hiện.Một số hình thức tổ chức nghiên cứu khác không hoàn toàn mang tính chất nghiên cứu khoa học, chẳng hạn như: Chương trình, dự án, đề án. Sự khác biệt giữa các hình thức NCKH này như sau:

• Đề tài: Được thực hiện để trả lời những câu hỏi mang tính học thuật, có thể chưa để ý đến việc ứng dụng trong hoạt động thực tế.
• Dự án: Được thực hiện nhằm vào mục đích ứng dụng, có xác định cụ thể hiệu quả về kinh tế và xã hội. Dự án có tính ứng dụng cao, có ràng buộc thời gian và nguồn lực.
• Đề án: là loại văn kiện, được xây dựng để trình cấp quản lý cao hơn, hoặc gởi cho một cơ quan tài trợ để xin thực hiện một công việc nào đó. Sau khi đề án được phê chuẩn, sẽ hình thành những dự án, chương trình, đề tài theo yêu cầu của đề án.
• Chương trình: Là một nhóm đề tài hoặc dự án được tập hợp theo một mục đích xác định. Giữa chúng có tính độc lập tương đối cao. Tiến độ thực hiện đề tài, dự án trong chương trình không nhất thiết phải giống nhau, nhưng nội dung của chương trình thì phải đồng bộ.
• Báo cáo sáng kiến: Tổng kết các đề tài, đề án đã thực hiện

Ví dụ:

• Chương trình chống biến đổi khí hậu, Chương trình mục tiêu quốc gia, Chương trình mục tiêu giảm nghèo bền vững thành phố Đà Nẵng giai đoạn 2016-2020
• Đề tài Phương pháp nội suy dân số theo độ tuổi từ dân số theo nhóm tuổi
• Đề án phân bổ dân cư